Ο Leonardo di ser Piero da Vinci (1452-1519), νόθος γιος του Piero Fruosino di Antonio da Vinci, ενός Φλωρεντινού συμβολαιογράφου, γεννήθηκε το 1452, στη μικρή πόλη Vinci της Τοσκάνης. Το 1472, σε ηλικία 20 ετών, καταγράφεται στα βιβλία της φλωρεντινής συντεχνίας ως ζωγράφος [1]. Στη Φλωρεντία έμεινε μέχρι το 1482 ή το 1483, οπότε και εγκαταστάθηκε στο Μιλάνο. Εκεί παρέμεινε μέχρι το 1499, έτος εισβολής των Γάλλων κατακτητών στην πόλη, δουλεύοντας κυρίως στην αυλή του Δούκα Ludovico Sforza (il Moro). Στην περίοδο αυτή αποδίδονται πολλά έργα του όπως ο Ευαγγελισμός, η προσωπογραφία της Ginevra de' Benci, η Παναγία των βράχων (που υπάρχει σε δύο παραλλαγές) και η Προσκύνηση των Μάγων. Η βασική καλλιτεχνική ενασχόλησή του στο Μιλάνο, ωστόσο, ήταν ένα άγαλμα του πατέρα του Ludovico Sforza, το οποίο δεν πραγματοποιήθηκε και η πασίγνωστη τοιχογραφία του Μυστικού Δείπνου, στην τραπεζαρία της Santa Maria delle Grazie του Μιλάνου.
Το 1500 επιστρέφει στη Φλωρεντία και το 1502 εργάζεται ως μηχανικός στο στρατό του Cesare Borgia. Το 1506 επιστρέφει και πάλι στο Μιλάνο, ενώ το 1513 εγκαταστάθηκε στη Ρώμη. Η καλλιτεχνική δραστηριότητα των χρόνων αυτών, επικεντρώθηκε στη Φλωρεντία, με κυριότερα έργα τη Mona Lisa, την Παναγία με τον μικρό Ιησού και την Αγία Άννα καθώς και την χαμένη σήμερα Μάχη του Αγκιάρι, η οποία εικάζεται πως βρίσκεται στο Palazzo Veccio κάτω από μεταγενέστερες τοιχογραφίες. Μετά το 1516, ο Leonardo πηγαίνει στη Γαλλία, όπου κατά τη βασιλεία του Φραγκίσκου του Α' (1515-1547), εδραιώθηκε μια ισχυρή κεντρική μοναρχία και αναπτύχθηκε ένα πραγματικό πάθος για την ιταλική κουλτούρα. Ο Φραγκίσκος ο Α' μιμήθηκε τα ιταλικά πολιτιστικά πρότυπα, πλουτίζοντας τη βασιλική βιβλιοθήκη με κλασικά και ουμανιστικά κείμενα. Έφερε επίσης στην αυλή του, μεγάλο αριθμό Ιταλών καλλιτεχνών, μεταξύ των οποίων και τον Leonardo[2]. Εκεί, πέρασε μέσα σε γενική εκτίμηση τα τελευταία χρόνια της ζωής του και πέθανε στο Cloz Lucé, κοντά στην Amboise, το 1519. Τα τελευταία χρόνια της ζωής του, ασχολήθηκε ελάχιστα με τη ζωγραφική. Ο Φραγκίσκος ο Α', αγόρασε κάποια έργα του, ανάμεσα στα οποία ήταν πιθανότατα η Mona Lisa (μετά το θάνατο του καλλιτέχνη) και δύο παραλλαγές του Ιωάννη του Βαπτιστή.
Πιστεύεται, ότι ο ίδιος ο πατέρας του στο ξεκίνημά του, αναγνωρίζοντας το ταλέντο του, έδειξε σχέδιά του στον αναγνωρισμένο Φλωρεντινό ζωγράφο για την εποχή, Andrea del Verrocchio. Αυτός θεωρείται δάσκαλός του, καθώς στο πλευρό του μαθήτευσε ο νεαρός da Vinci, από το 1466 ως το 1472. Λέγεται, ότι ο Verrocchio εντυπωσιάστηκε τόσο πολύ από το ταλέντο του, ώστε σταμάτησε να ζωγραφίζει και εμπιστεύτηκε τις ζωγραφικές του δραστηριότητες στον Leonardo, ο οποίος, μέχρι το 1576 ζούσε ακόμη στο σπίτι του δασκάλου του [3].
Ο Leonardo μεγάλωσε στη Φλωρεντία των Ουμανιστών και μολονότι δεν γνώριζε καλά τα Λατινικά και τα Ελληνικά σχεδόν ελάχιστα, σε αντίθεση με τις απαιτήσεις της κλασικής παιδείας που επιτάσσει η εποχή, αποτέλεσε πρότυπο Uomo Universale, όντας πολύπλευρη ιδιοφυΐα. Η αγάπη του όμως για τη φύση, την παρατήρηση και την εξήγηση των φαινομένων της, σε συνδυασμό με την οξυδέρκεια του πνεύματός του, έδωσαν τη δυνατότητα στο Leonardo, να διαπρέψει ως γλύπτης, μηχανικός, αρχιτέκτονας, ανατόμος, γεωλόγος, συγγραφέας, βοτανολόγος, μουσικός, συγγραφέας κ.α. Ήταν ο πρώτος από τους 'γίγαντες' της ώριμης Αναγέννησης παρόλο που ηλικιακά ανήκει στην προηγούμενη γενιά καλλιτεχνών. Ο Vasari, στους Βίους του, τον χαρακτήριζε "αληθινά θαυμάσιο και ουράνιο" [4]. Αυτός ο βιογράφος όλων των μεγάλων καλλιτεχνών, που έζησαν από το 13ο ως το 16ο αιώνα, υποστήριξε ότι "η Αναγέννηση των τεχνών, ξεκίνησε από τον Leonardo, ο οποίος οδήγησε στο λεγόμενο μοντέρνο ύφος"[5].
Το sfumato-η ήπια μετάβαση από τον ένα τόνο στον άλλο σαν 'καπνός που σβήνει', το chiaroscuro-η φωτοσκίαση για το πλάσιμο των όγκων και η εφαρμογή των κανόνων, όχι μόνο της γραμμικής, αλλά και της ατμοσφαιρικής προοπτικής, ήταν στοιχεία με τα οποία ο Leonardo συνέβαλε στον πρωταρχικό στόχο των ζωγράφων της εποχής του, που δεν ήταν άλλος από την πιστή αναπαράσταση της φύσης. Δεν είναι τυχαίο το γεγονός πως ήδη από την εποχή της πρώιμης Αναγέννησης, οι καλλιτέχνες συνειδητοποίησαν την μεγάλη πρόκληση με την οποία ήρθαν αντιμέτωποι. Έπρεπε να αποδώσουν έναν κόσμο τριών διαστάσεων στις δύο διαστάσεις του τοίχου, ή αργότερα του πίνακα. Το έργο τέχνης, όπως έλεγε ο Leon Battista Alberti (1404-1472) έπρεπε να είναι ένα "παράθυρο στον κόσμο". Επιστράτευσαν, λοιπόν, όσους κανόνες γνώριζαν από τη γεωμετρία και προσπαθούσαν να εφεύρουν νέες τεχνικές, που θα τους επέτρεπαν με έναν επιστημονικό για τα δεδομένα τρόπο, να φτάσουν στη μίμηση της φύσης-τη δημιουργία της ψευδαίσθησης.
Η υπεραφθονία των ταλέντων του Leonardo σε τόσους τομείς της ανθρώπινης δραστηριότητας, τον έκανε να παίρνει ελαφρά την καλλιτεχνική του ιδιότητα, παρόλο που θεωρείται ένας από τους σημαντικότερους εκπροσώπους της αναγεννησιακής τέχνης. Έδειχνε περιέργεια για όλα. Αυτό που τον απορροφούσε ήταν η αναζήτηση και ποτέ δεν θεωρήθηκε αφοσιωμένος στη τέχνη του. Οι συνεχείς ενασχολήσεις του με την ανατομία, τη βοτανολογία, τη μηχανική, τη μουσική και τις τόσες άλλες μορφές έρευνας πάνω στο φυσικό κόσμο, εξηγούν γιατί υπάρχουν λίγα μόνο ολοκληρωμένα έργα του. Πιστεύεται, ότι "δεν αναγνώριζε παρά στον εαυτό του το δικαίωμα να κρίνει, αν ένας πίνακας ήταν τελειωμένος ή όχι και γι' αυτό αρνιόταν να τον παραδώσει, αν ο ίδιος δεν ήταν ικανοποιημένος"[6]. Ο συνεχής πειραματισμός με διάφορες επιστήμες, η ανυπομονησία και η τελειομανία του, εξηγούν τη τάση του να εγκαταλείπει τη ζωγραφική για μεγάλα χρονικά διαστήματα προκειμένου να ασχοληθεί με σχέδια, που είχαν ελάχιστη, ως προς το θέμα τους, σχέση με τη τέχνη. Τα πρωτοποριακά σχέδιά του για την ανατομία του ανθρώπινου σώματος, με την οποία ασχολήθηκε εκτενώς με τη βοήθεια του Φλωρεντινού ιατρού Marcantonio della Torre, είναι εκπληκτικά και αποτελούν τα πρώτα δείγματα εικαστικής ανατομίας.
Ο Leonardo ήταν ένας ακόρεστος δέκτης σημάτων της φύσης. Γι' αυτόν η τέχνη βρίσκεται ψηλότερα από την επιστήμη, και αυτός ήταν που έδωσε στη ζωγραφική μια νέα διάσταση, εκφράζοντας την επιθυμία όλων των καλλιτεχνών της εποχής του, να την εξυψώσουν σε τέχνη "ελευθέρια". Αυτό οφείλεται, τόσο στις πολλαπλές ενασχολήσεις του, με τη θεωρητική προσέγγιση του έργου τέχνης, όσο και στον πολυπράγμονα πολυεπιστημονικό χαρακτήρα του. Ήταν ο καλλιτέχνης, που εξύψωσε τη ζωγραφική, από χειρωνακτική εργασία, σε πνευματικό έργο. Ξεπέρασε την Αναγέννηση με τη διαπίστωση, ότι "η φύση είναι πιο δυνατή από τον άνθρωπο, που δεν είναι το κέντρο του κόσμου"[7], παρόλο που ο ίδιος ως uomo universale (καθολικός ή οικουμενικός άνθρωπος - πολυμαθής), δείχνει να αναιρεί με τη δράση του, αυτή την παραδοχή. Γι' αυτόν η παρατήρηση της φύσης, μπορεί να προσφέρει μια γνώση ανώτερου επιπέδου, για κάθε επιστήμη. Ο ίδιος έλεγε, "η γνώση της φύσης δεν περιορίζεται στη γνώση των φαινομένων, αλλά στη γνώση των νόμων και των αιτιών", που θα οδηγήσει στη γνώση των αρχών, που διέπουν το εκάστοτε επιστημονικό πεδίο. Η παρατήρηση της φύσης, πρόσφερε πολλά στο καλλιτεχνικό έργο του, το οποίο φαίνεται ότι αγαπούσε, παρόλο που το παραμελούσε. Τα εικαστικά του αριστουργήματα, η ανατομική εικαστική του εικονογραφία, όπως και η σχεδίαση μηχανών, στις οποίες υπήρξε αναμφισβήτητα πρωτοπόρος, μαρτυρούν την αγάπη του για τον ορατό κόσμο, τη φύση, τις λειτουργίες και τις 'τελετουργίες' της.
Ο Leonardo, παρόλο που δεν συνέταξε ποτέ ένα είδος συγγράμματος, σχετικά με τις έρευνές του, ή ορθότερα μια πραγματεία, είχε συγκεντρώσει, ένα τεράστιο αριθμό σημειώσεων και σχεδίων. Πεθαίνοντας, άφησε ως κληρονομιά όλα του τα χειρόγραφα στον κατά πάσα πιθανότητα μαθητή του, Francesco Melzi. Ο Melzi, πήρε αυτά τα χειρόγραφα, στα οποία ο Leonardo, έγραφε από δεξιά προς τα αριστερά, με αποτέλεσμα για τη μελέτη τους να είναι απαραίτητη η χρήση καθρέφτη και τα χρησιμοποίησε σαν υλικό, για τη συγκρότηση μιας πραγματείας, με τίτλο Trattato della pittura, την οποία όμως δεν πρόλαβε να ολοκληρώσει. Μια πρώτη έκδοση της πραγματείας έγινε το 1651, στο Παρίσι από το Γάλλο θεωρητικό Raphael Trichet du Fresne με τίτλο Trattato della pittura du Lionardo da Vinci.
To υλικό της πραγματείας, αντιστοιχεί στα χρόνια από το 1490, μέχρι το 1513, δηλαδή στην περίοδο της ωριμότητας του καλλιτέχνη, ενώ η πολυμέρεια των ενδιαφερόντων του καθιστά αναγκαία τη μεταπήδηση, από το ένα αντικείμενο έρευνας στο άλλο. Η πραγματεία όμως αυτή, δεν είναι στην ουσία τίποτε άλλο, παρά ένας ύμνος στη ζωγραφική. Ο ίδιος σ' ένα απόσπασμα λέει, "η ζωγραφική λοιπόν, είναι ανώτερη μορφή γνώσης, γιατί αναζητεί την αλήθεια, όπως η φιλοσοφία και γιατί όπως η φυσική επιστήμη, εξετάζει τα φυσικά φαινόμενα και τους νόμους, που τα διέπουν". Γι' αυτόν η τέχνη είναι ανώτερη από την επιστήμη, γιατί ο ζωγράφος οφείλει να διεισδύσει στους νόμους της φυσικής δημιουργίας, για να φτάσει στην υπέρβαση της τυφλής μίμησης της φύσης. Μόνο μέσα από τη γνώση της φύσης θα φτάσει, ο ζωγράφος, στην επινόηση των δικών του μορφών με βάση τη φαντασία.
"Είναι πλάνη, να νομίζει ο ζωγράφος, ότι μπορεί να φτάσει μόνο με πρακτική εξάσκηση στη δημιουργία, καθώς προηγείται η επιστήμη". Αν ο καλλιτέχνης, ακολουθήσει τις συμβουλές του, τότε γίνεται "κύριος κάθε είδους ανθρώπων και όλων των πραγμάτων". Για το Leonardo, "ο ζωγράφος είναι άρχοντας της οικουμένης", εξουσιάζει ό,τι υπάρχει στον κόσμο, πρώτα με το νου και μετά με τα χέρια του, γινόμενος δηλαδή δημιουργός φτάνει σ' ένα θεϊκό επίπεδο. Αφού "όλα τα ορατά πράγματα γεννιούνται από τη φύση και η ζωγραφική γεννιέται απ' αυτά... δικαιολογημένα λέμε πως η ζωγραφική είναι εγγόνι της φύσης και συγγενής με το Θεό", οι ζωγράφοι μπορούν να θεωρηθούν "εγγόνια του Θεού"[8], όπως έλεγε.
Ο Leonardo, μέσα από τις συμβουλές στην πραγματεία του, σκοπεύει αφενός στην επιστημονική θωράκιση και αφετέρου στη θεοποίηση της ζωγραφικής. Στην εξύψωση του ζωγράφου σ' έναν υπεράνθρωπο, που αν θέλει να έχει αξία το έργο του, πρέπει να διεισδύσει στη φύση, ταυτίζοντας το πνεύμα του με το πνεύμα της και μέσα απ΄ αυτήν την ταύτιση να φτάσει στη "δημιουργική φαντασία", που θα του επιτρέψει να δημιουργήσει τις δικές του μορφές και τα δικά του τοπία.
[1] Συντεχνία ή Αδελφότητα του Αγίου Λουκά ήταν το κοινότερο όνομα που λάμβανε η συντεχνία καλλιτεχνών (ζωγράφων, χαρακτών, υαλογράφων κ.λπ.) αλλά και των γιατρών μίας πόλης προς τιμήν του Ευαγγελιστή Λουκά, προστάτη Αγίου των τεχνών, ο οποίος σύμφωνα με τον Ιωάννη Δαμασκηνό έφτιαξε το πορτρέτο της Παρθένου Μαρίας.
[2] Hollingsworth M., Η Τεχνη στην Ιστορία του Ανθρώπου, ed. ADAM, κεφ.31, σ. 283.
[3] Λεξικό της τέχνης και των καλλιτεχνών, Πανεπιστήμιο Οξφόρδης, μετάφραση Οράτη Ειρήνη, εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1998, τόμος Α’, σ. 317.
[4] Οι μεγάλοι ζωγράφοι, από τον Τζιόττο στην Αναγέννηση, εκδόσεις Μέλισσα, σ. 37.
[5] Honour H., Fleming J., Ιστορία της τέχνης, Eκδόσεις Υποδομή, Αθήνα 1998, σ. 415.
[6] Gombrich Ε. Η., Το χρονικό της τέχνης, Μορφωτικό Ίδρυμα Εθνικής Τραπέζης, Αθήνα 1998, σ. 303.
[7] Μαρινόπουλος Κ. Πάνος, Ιστορία και οδηγός της ευρωπαϊκής Τέχνης, από το 300 μ.Χ έως τον εικοστό αιώνα, Εκδόσεις: Τολίδη, Ιούνιος 1998.
[8] Leonardo da Vinci, Treatise on Painting, αναφορά στο Beardsley C.M., Ιστορία των αισθητικών θεωριών, μτφ. Κούτροβικ Δ. και Χριστοδουλίδης Π., Εκδόσεις Νεφέλη, Αθήνα 1989, σ. 119.
